Πολυρρήνια. Η Νομισματική Παραγωγή από τον 4ο αιώνα π.Χ. μέχρι τον 1ο αιώνα μ.Χ.
Synopsis
Πρόλογος στην έκδοση
Μετά την έκδοση των Επιγραφών της Πολυρρήνιας από τον Ángel Martínez Fernández το 2012, στη σειρά των δημοσιεύσεων του Αρχαιολογικού Δελτίου, έστω και με πολυετή καθυστέρηση από την πλευρά του Δελτίου, έρχεται στο φως ο δεύτερος τόμος της αρχαίας κρητικής πόλης, που αφορά στη συγκεντρωτική δημοσίευση της νομισματικής παραγωγής της κατά τους ελληνιστικούς και ελληνορωμαϊκούς χρόνους, από τον Μανόλη Στεφανάκη, στη Σειρά Αυτοτελών Εκδόσεων της Ευλιμένης. Αν και ο προσωπικός στόχος μου, ως συντονίστριας, ήταν να υπάρξει μια ενιαία σειρά των δημοσιεύσεων της Πολυρρήνιας, οι αδυναμίες και τα οικονομικά προβλήματα που παρουσιάστηκαν στην πορεία του χρόνου, δεν φαίνεται να τον καθιστούν υλοποιήσιμο. Εξ αρχής πίστευα ότι η κατ’ αρχήν δημοσίευση της επιγραφικής και νομισματικής παραγωγής της Πολυρρήνιας θα αποτελούσε τεράστια συμβολή, όχι μόνο στην προώθηση της ίδιας της έρευνας των τομέων αυτών της αρχαιολογικής επιστήμης, αλλά θα άνοιγε παράθυρα στην κατανόηση του τρόπου που λειτούργησε μια κραταιά δωρική πόλη της Κρήτης εντός του πολιτικού και κοινωνικού πλαισίου, που καθόριζε τη θέση της στο περιβάλλον του τότε γνωστού κόσμου και την καθημερινή ζωή των ανθρώπων της. Θα βοηθούσε, τέλος, εμένα την ίδια να ερμηνεύσω τις ιδιαιτερότητες του χώρου αυτού που συναντούσα επί σειρά ετών στα δύσβατα μονοπάτια του.
Τα νομίσματα, προϊόντα μαζικής παραγωγής, αποτελούν πρωτογενή πηγή γνώσης. Πέρα από τη συμμετοχή τους στην ιστορία της καλλιτεχνικής δημιουργίας, πληροφορούν τόσο για την οικονομική κατάσταση ενός κράτους, όσο και για ιστορικά γεγονότα, άγνωστα πολλές φορές από άλλες μαρτυρίες, για πολιτειακές αλλαγές, για μετακινήσεις στρατευμάτων και εμπορικές επαφές. Πληροφορούν με τις παραστάσεις τους για χαμένα έργα της τέχνης και για αφανισμένα αρχιτεκτονήματα ή επιβεβαιώνουν σύμβολα και θρησκευτικές δοξασίες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο ταύρος, που κοσμούσε κεντρικό ανάγλυφο των τειχών της Πολυρρήνιας, ως σύμβολο της πόλης, ενώ στολισμένος με γιρλάντες, έτοιμος για θυσία στον τόπο «ἔνθα τοῖς θεοῖς ἔθυον», διακοσμεί μια ιδιαίτερη τοπική παραγωγή ανάγλυφων κεραμικών και συγχρόνως δεσπόζει ως νομισματικός τύπος, όπως προκύπτει από την έρευνα του Μ. Στεφανάκη.
Ο Μ. Στεφανάκης, Επίκουρος Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας και Νομισματικής στο Πανεπιστήμιο του Αιγαίου, καταξιωμένος ερευνητής της κρητικής νομισματοκοπίας και παιδί ο ίδιος της κρητικής γης, ανταποκρίθηκε στο κάλεσμά μου να αναλάβει την συγκέντρωση, μελέτη και δημοσίευση των δημοσιευμένων και αδημοσίευτων νομισμάτων της Πολυρρήνιας. Καρπός αυτής της πολύτιμης εργασίας είναι ο ανά χείρας τόμος, που εμπλουτίζει την ελληνική βιβλιογραφία και θα αποτελέσει, πιστεύω, πολύτιμο εργαλείο στα χέρια ελλήνων και ξένων αρχαιολόγων και ιστορικών.
Σταυρούλα Μαρκουλάκη
Αρχαιολόγος
Αντί προλόγου[1]
Η Πολυρρήνια, βρίσκεται στη δυτική Κρήτη, στη θέση του σύγχρονου οικισμού Άνω Παλαιόκαστρο/Πολυρρήνια. Υπήρξε μία από τις σημαντικότερες και ισχυρότερες πόλεις της δυτικής Κρήτης από την αρχαϊκή περίοδο μέχρι και τον 2ο αιώνα, όταν η δύναμή της περιορίστηκε από την όμορη Κυδωνία. Ανέκτησε όμως και πάλι τη σημαντικότητά της υπό τη ρωμαϊκή κυριαρχία τον 1ο αιώνα, όταν πέρασε σε αυτήν ο έλεγχος του Δικτύνναιου Ιερού[2]. Η νομισματική της παραγωγή, που ξεκινά στους πρώιμους ελληνιστικούς χρόνους και συνεχίζεται μέχρι και τους ρωμαϊκούς, είναι αρκετά πλούσια, τόσο σε σειρές, όσο και σε εικονογραφία.
Σκοπός της παρούσας εργασίας δεν είναι η εξαντλητική μελέτη της νομισματικής παραγωγής της Πολυρρήνιας. Επιχειρείται μάλλον ένας πρώτος συστηματικός προσδιορισμός της πορείας του νομισματοκοπείου, η επανεξέταση της χρονολόγησης συγκεκριμένων κοπών και η ένταξη της νομισματοκοπίας της Πολυρρήνιας στο πλαίσιο της νομισματικής, οικονομικής και καλλιτεχνικής ιστορίας του νησιού, με την προοπτική το παρόν έργο να αποτελέσει την αφετηρία για την ενδελεχή μελέτη της νομισματικής παραγωγής της Πολυρρήνιας υπό την μορφή πλήρους συντάγματος νομισμάτων (corpus), στο μέλλον[3].
Στη μελέτη αυτή δημοσιεύονται τα νομίσματα της Πολυρρήνιας από το Αρχαιολογικό Μουσείο Χανίων και το Αρχαιολογικό Μουσείο Κισάμου, καθώς και τις συλλογές της Αμερικανικής Νομισματικής Εταιρείας (American Numismatic Society) στη Νέα Υόρκη και του Τμήματος Νομισμάτων και Μεταλλίων του Βρετανικού Μουσείου. Πέραν τούτων, η εργασία επικεντρώνεται σε δημοσιευμένο υλικό από καταλόγους Μουσείων, ιδιωτικών συλλογών και δημοπρασιών[4], ενώ δίνει ιδιαίτερη έμφαση στα δύο κύρια, μέχρι τώρα, δημοσιευμένα έργα για την κρητική νομισματική: το αξεπέραστο ακόμη εικονογραφικό και τυπολογικό εγχειρίδιο του Ιωάννη Σβορώνου[5], και τη σημαντικότατη δουλειά του Georges Le Rider για τη χρονολόγηση των κρητικών νομισμάτων, με βάση τη μαρτυρία των «θησαυρών», των επικοπών και των επισημάνσεων[6]. Πλήθος άλλες δημοσιεύσεις, που αφορούν στα κρητικά νομίσματα, χρησιμοποιήθηκαν επιπρόσθετα και παρατίθενται στη βιβλιογραφία[7].
Ο κατάλογος συγκεντρώνει έναν μεγάλο αριθμό νομισμάτων της Πολυρρήνιας, ενώ στα παραρτήματα, μελετώνται, επίσης, ένας αριθμός νομισμάτων της Μώδας και της Κεραίας. Δεν επιχειρείται η διεξοδική μελέτη των σφραγίδων, κάτι το οποίο δεν θα είχε ιδιαίτερο νόημα, εφόσον το υλικό είναι ελλειπές. Ωστόσο, γίνεται προσπάθεια να ξεχωρίσουν όσο το δυνατόν περισσότερες εκδόσεις, πολλές από τις οποίες μοιράζονται κοινούς εμπροσθότυπους ή οπισθότυπους. Στην περίπτωση αυτή, ο τύπος περιγράφεται στον κατάλογο ως «όμοιος με τον προηγούμενο». Αν υπάρχουν διαφοροποιήσεις, που όμως δεν αλλοιώνουν τη γενικότερη περιγραφή, ο τύπος περιγράφεται ως «παρόμοιος με τον προηγούμενο».Οι νομισματικές εκδόσεις φέρουν αύξουσα αρίθμηση (1, 2, 3 κλπ.), η οποία προσδιορίζει την τυπολογική και τη χρονολογική τους κατάταξη, ενώ όπου υπάρχουν περισσότερα του ενός γνωστά παραδείγματα ακολουθεί δευτερεύουσα αρίθμηση με γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου (α, β, γ κλπ.). Σε όσες περιπτώσεις το βάρος των νομισμάτων είναι γνωστό αναγράφεται σε γραμμάρια (γρ.), η μέγιστη διάμετρος των χάλκινων νομισμάτων δίνεται σε χιλιοστά (χιλ.), και όπου είναι γνωστή η σχέση (άξονας) των δύο σφραγίδων δίνεται σχηματικά με ένα βέλος (↑). Ακολουθούν, η προέλευση του νομίσματος (μουσείο, συλλογή, εμπόριο) και τυχόν προγενέστερες δημοσιεύσεις του, εντός παρενθέσεως. Τα νομίσματα, τα οποία εικονίζονται στους πίνακες, που παρατίθενται στο τέλος, σημειώνονται με έντονους χαρακτήρες.
Όλες οι χρονολογίες είναι π.Κ.Ε. ή π.Χ. εκτός κι αν σημειώνεται διαφορετικά.
[1] Θερμές ευχαριστίες απευθύνονται: στην κ. Σταυρούλα Μαρκουλάκη, αρχαιολόγο της ΚΕ΄ ΕΚΠΑ και υπεύθυνης για τον αρχαιολογικό χώρο της Πολυρρήνιας για την παραχώρηση του υλικού, την συνεχή της ενθάρρυνση και τις χρήσιμες παρατηρήσεις της. Στην κ. Ελπίδα Χατζηδάκη, για την παραχώρηση των νομισμάτων από τις ανασκαφές στην Φαλάσαρνα, και τον κ. Μιχάλη Μιλιδάκη, αρχαιολόγο της ΚΕ΄ ΕΠΚΑ για όλη τη βοήθεια και τις διευκολύνσεις που προσέφερε κατά τη διάρκεια της μελέτης του υλικού. Στον κ. Andrew Meadows, πρώην επιμελητή των ελληνικών νομισμάτων στο τμήμα Νομισμάτων και Μεταλλίων του Βρετανικού Μουσείου, σήμερα επιμελητή αρχαίων ελληνικών νομισμάτων στην American Numismatic Society, για την παραχώρηση του συνόλου των νομισμάτων Πολυρρήνιας στο Βρετανικό Μουσείο και την American Numismatic Society προς δημοσίευση στον παρόντα τόμο. Στον κ. Βασίλη Δημητριάδη για την ευγενική άδεια να εργαστώ επί σειρά εβδομάδων στην βιβλιοθήκη του και τις χρήσιμες υποδείξεις του, στην Δρ. Βασιλική Στεφανάκη για τις εξαιρετικά χρήσιμες παρατηρήσεις της επί του χειρογράφου και στις κκ. Αθηνά Λιόλιου και Ευτυχία Μανουσάκη για τη βοήθειά τους στη σύνταξη και τον έλεγχο του καταλόγου. Τέλος στην κ. Μαρία Παπαθεοδωράκη για την φιλολογική επιμέλεια του κειμένου.
[2] Για αναλυτικότερη και πληρέστερη ιστορία της Πολυρρήνιας, με όλα τα σχετικά testimonia, βλ. Martínez Fernández 2012 · Gondicas 1988, 172-244· IC ΙΙ, xxiii. Για την ιστορία την αρχαιολογία και την τοπογραφία της Πολυρρήνιας, βλ. ακόμη, Cross 2011, 226-228· Μαρκουλάκη 2005 (εκλαϊκευτικό)· Perlman 2004, 1182-1183· Sjögren 2003, 143· Στεφανάκης 2000· Φαράκλας 1998, 17-24· Μαρκουλάκη 1992· Faure 1989, 92-93· Sanders 1982, 172-173· Δαβάρας 1967· Kirsten 1952· Θεοφανείδης 1948. Για το Δικτύνναιον Ιερό βλ. παρακάτω, σημ. 14.
[3] Μέχρι στιγμής μόνον η νομισματική παραγωγή της Κυδωνίας και της Ιεράπυτνας έχουν μελετηθεί διεξοδικά. Βλ. Stefanakis 1997 και Stefanaki 2005 αντίστοιχα.
[4] Έχουν ελεγχθεί το δυνατόν περισσότεροι κατάλογοι πωλήσεων μέχρι και το 2008, με σημαντικότερες πωλήσεις εκείνες των ιδιωτικών συλλογών J. Joy (MuM 21, 24/25.v.07) και B. Traeger (Künker 136, 10.iii.2008). Αρκετά νομίσματα της τελευταίας περιήλθαν στην κυριότητα του Αρχαιολογικού Μουσείου Χανίων. Οποιoδήποτε νόμισμα προέρχεται από εμπορική πώληση και συνοδεύεται από ημερομηνία μόνο (π.χ. 22.xi.2002), αυτή αφορά σε κατάλογο δημοπρασίας (ASC). Διαφορετικά δηλώνεται η προέλευση του νομίσματος από καταλόγους πωλήσεων (BBS, MBS, FPL), με τους τελευταίους (FPL) να μην φέρουν απαραίτητα πάντοτε ημερομηνία.
[5] Svoronos 1890. Αξίζει να τονιστεί εδώ η εγκυρότητα της πρώτης αυτής μελέτης, η οποία έναν και πλέον αιώνα μετά την ολοκληρωσή της, αποτελεί ακόμη σταθερό σημείο αναφοράς, τόσο από πλευράς πληρότητας των εικονογραφικών τύπων, όσο και από πλευράς γενικότερης χρονολογικής αλληλουχίας και σχετικής χρονολόγησης των νομισματικών εκδόσεων.
[6] Le Rider 1966.
[7] Δεν μπορεί να παραβλεφθεί και η αξία του έργου της Δάφνης Γόντικα (Gondicas 1988) για την ευρύτερη περιοχή της δυτικής Κρήτης γενικότερα και την Πολυρρήνια ειδικότερα. Η συγγραφέας, παρουσιάζοντας την πολυρρηνιακή νομισματοκοπία, επισημαίνει το πρόβλημα προέλευσης και χρονολόγησης των νομισμάτων και διαπιστώνει ότι η νομισματοκοπία της πόλης έχει δύο κύριες περιόδους, μία μεταξύ 330-280/70 και μία δεύτερη, από το τέλος του 2ου ως τις αρχές του 1ου αιώνα (σ. 211), ενώ εμπλουτίζει τον κατάλογο του Σβορώνου που αφορά στο νομισματοκοπείο της Πολυρρήνιας, χωρίς ωστόσο να ακολουθεί απόλυτα την τυπολογική σειρά του πρώτου μελετητή, διαχωρίζοντας χάλκινες από αργυρές κοπές (σσ. 212-214, 218-219).
Summary
The production of the mint of Polyrrhenia can be divided in four major periods: Period A: ca. 330-280/70 Β.C.; Period B: ca. 270/60-220/10 Β.C.; Period C: ca. 200-68 Β.C.; Period D: Roman imperial years, ca. A.D. 14-41.
Period A
The inauguration of coin production, in accordance with the coin hoard evidence, can be placed in the early Hellenistic period (330-300 Β.C.), a time when the majority of Cretan cities start minting coinages. Polyrrhenia follows the Cretan weight standard, already established on the island, and mints a large series of coinage with major denominations those of the didrachm and the drarchma. Dominating coin types of this period are the head of Zeus, profile to the right, on the obverse of the didrachms (1-9) and the head of Diktynna on the obverse of the smaller denominations (23-31), both combined with a filleted bull’s head on the reverse. The bull’s head features also on the obverse of the silver drachms (10-22), and of some bronze issues (39-49), combined in both cases with a spear head on the reverse.
The beginning of Polyrrhenian coinage seems to coincide with a general development of the city, seen inhe second half of the 4th century Β.C. It is in this period that archaeologists date the construction of a monumental building, either a temple or a monumental altar, while it is quite possible that walls of the city were built or reinforced in the same period.
Period Aarks the peak of production in the Polyrrhenian mint until ca 270/260 B.C., a period during which a considerable number of hoards was hidden in central-southern Crete, a phenomenon suggesting political conflicts that lead to extensive interstate wars on the island.
Period B
The unstable political situation in Crete, around 270/260 B.C. together with a general shortage of silver in the Mediterranean during the second quarter of the 3rd century Β.C., led Polyrrhenia –among many Cretan mints– on the one hand to minimize production and drastically drop the weight of the silver didrachms (32-33) and on the other hand to produce and circulate as legal tender plated coins, before the mint reaches a halt by the middle of the 3rd century Β.C. In Polyrrhenia, also, there are reasons to believe that Charisthenes, a well known mint official of the previous period, proceeded with the production of counterfeit coins.
For the rest of the 3rd century B.C. Polyrrhenia seems to mint an abundant series of bronze coins, with dominating types those of shields (53, 58-101) or bows (102-105) on the obverse, combined with spear heads or arrow heads on the reverse. It is possible that this radical change in iconography may reflect the political instability of the second half of the 3rd century B.C. in Crete. At that period, around 220 B.C., Polyrrhenia leads an alliance of cities, against the league of Knossos and Gortyna. Numismatic evidence further verifies the alliance between Polyrrhenia and the Confederacy of the Oreioi in south western Crete at the same years.
Period C
Silver coinage re-appears in Polyrrhenia at the beginning of the second century B.C., when pseudo-Rhodian coinage circulates on the island and eventually serves as flans for overstriker is countermarked in order to be accepted by cities. Apart from re-used pseudo-Rhodian coins, Polyrrhenia does not however, new silver series. It is plausible that the production of the mint was suppressedy Kydonia, which in the first half of the 2nd century B.C. tried to control western Crete politically and economically.
Local coinage is again issued at the end of the 2nd century Β.C., around 100 B.C., with different types and on a reduced Attic standard, with major denominations that of the tetradrachm, most likely within the framework of a common practice followed by major mints of the island (Kydonia, Knossos, Gortyna, Lyttos, Arkades, Ierapytna). The head of Apollo in profile to the right features on the obverse, while Diktynna Nikephoros, seated onthrone and holding a Nike in her extended hand, forms the reverse of the tetradrachms. With respect to the hemidrachms, the facing head of Diktynna is combined with a standing Hermes on the obverse and reverse respectively, while Apollo’s head, lebes and lyra feature on the bronze series.
In a similar practice, by another group of major mints (Kydonia, Lappa, Knossos, Gortyna, Priansos, Ierapytna) at the beginning of the 1st century B.C., Polyrrhenia, following the new weight standard, issues pseudo-Athenian tetradrachms, with silver, likely to originate from Mithridates VI Eupator of Pontus, offered to the Cretan mints in 87/6 BC, when he took over the Athenian mint. Pseudo-Athenians imitate the contemporary Athenian tetradrachms are supplemented by a series of bronze denominations with the Athenian owl on the reverse.
Period D
After the fall of the island to the Romans, minting in Polyrrhenia ceased, save for the years of Tiberius (A.D. 14-37), when the mint produced a short series of tetradrachms, and the years of Gaius (Caligula) (A.D. 37-41), when a short bronze issue was produced in honour of Germanicus.
Finally, numismatic evidence indicates that Polyrrhenia influenced, or possibly controlled, the coin production of the neighbouring mints of Moda in the late 4rd-early 3nd century B.C. and of Keraia, in the early 3rd and 2nd centuries B.C.
References
Βαρουφάκης, Γ. 1996. Αρχαία Ελλάδα και Ποιότητα. Η Ιστορία και ο Έλεγχος των Υλικών που Σημάδεψαν τον Ελληνικό Πολτισμό, Αθήνα.
Βαρούχα-Χριστοδουλοπούλου, Ει. 1968. «Νομισματικές ενδείξεις δι’ άγνωστον μέχρι τούδε πόλιν της Κρήτης», Πεπραγμένα του Β΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, Αθήνα, B, 209-224.
Βερτουδάκης, Β.Π. 2000. Epigrammata Cretica. Λογοτεχνικοί Τόποι και Μύθοι της Κρήτης στο Αρχαίο Ελληνικό Επίγραμμα, Ηράκλειο.
Δαβάρας, Κ. 1985α. «Ρωμαϊκό νεκροταφείο Αγ. Νικολάου, ΑΕ 124, 13-216.
Δαβάρας, Κ. 1985β. «Νεκροταφείο Ποταμού», ΑΔ 33 (1978), Χρονικά 385-388.
Δαβάρας, Κ., 1967. «Πολυρρήνια», ΑΔ 22, Β΄2, Χρονικά, 499.
Θεοφανείδης, Β. 1948. «Ανασκαφικαί έρευναι και τυχαία ευρήματα ανά την δυτική Κρήτη. Επαρχία Κισάμου. Β΄ Ανασκαφαί», ΑΕ 1942-44, Παράρτημα, 17-31.
Κατάκη, Ε. 2010. «Η Αρχαία Κεραία. Βλέμμα στο παρελθον», Εν Χανίοις 4, 11-24.
Λαγογιάννη-Γεωργακαράκου, Μ. 2003. «Τα νομίσματα του Ιδαίου Άντρου», ΑΕ 142, 1-64.
Λαγογιάννη-Γεωργακαράκου, M. 1995. «Ο ρωμαϊκός προπαγανδισμός στη νομισματοκοπία της Κρήτης», Πεπραγμένα του Ζ΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, Ρέθυμνο, Α2, 513-522.
Μαρκουλάκη, Στ. 1992. «Πολυρρήνια», ΑΔ 42 (1987), Β2 Χρονικά, 563.
Μαρκουλάκη, Στ. 2000. «Στήλη Τηλήφου», Πεπραγμένα του Η΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, Ηράκλειο, Α2, 239-257.
Μαρκουλάκη, Στ. 2005. «Αινιγματική Πολυρρήνια», Κρητικό Πανόραμα 12, Νοέμβριος-Δεκέμβριος, 20-43 (εκλαϊκευτικό).
Μαρκουλάκη, Στ. και Martínez Fernández Á. 2000-2001. «Ψήφισμα προξενίας από την Κίσαμο», Κρητική Εστία 8, 147-158.
Μαυρακάκης, Γ.Ι. 1933. Η Αρχαία Πόλις Ριζηνία –τα νυν Μεσκλά της Δυτικής Κρήτης: απ' Αρχαιοτάτων μέχρι των καθ' ημας Χρόνων, Χανιά.
Μετενίδης, Ν. 2005. «Από τη δραχμή στο δηνάριο: βάση και μετάβαση του κρητικού νομισματικού συστήματος», στο I. Simiakaki e M. Livadiotti (επιμ.), Creta Romana e Protobizantina. Atti del Convegno Internazionale, Iraklion 23-30 Septembre 2000, Padova, 171-180.
Μήτσος, Μ. 1933. «Επιγραφή εκ του ιερού του Ασκληπιού εν Επιδαύρω», ΑΕ 72, 10-20.
Μικρογιαννάκης, Ε. 1967. Η Κρήτη κατά τους Ελληνιστικούς Χρόνους. Αι Πολιτικαί Ιδία Σχέσεις της Νήσου μετ’ άλλων Πόλεων ή Κρατών, Αθήνα.
Παπαδάκης, Ν. 1996. «Aγνωστα νομίσματα μιας νέας αυτόνομης Κρητικής πόλης στην Σητεία», Πεπραγμένα του Ζ΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, Ρέθυμνο, Α2, 741-744.
Παπαχριστοδούλου, Ι. 2000. «Σχέσεις των Κρητικών πόλεων με την Ρόδο στην Ελληνιστική περίοδο. Μία οικογένεια καλλιτεχνών από την Ελεύθερνα», Πεπραγμένα του Η΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, Ηράκλειο, Α2, 541-549.
Πουκαμισάς, Γ. 1994. Κυρήνη. Ο Ελληνικός Αποικισμός στη Βόρειο Αφρική 631-31 π.Χ., Αθήνα.
Προσκτήματα 1883-1884: Προσκτήματα του Εθνικού Νομισματικού Μουσείου εν έτει 1883-1884, Νομισματικό Μουσείο, Αθήνα.
Πωλογιώργη, Μ. 1981. «Ύστερος κλασικός τάφος στην Κίσαμο», ΑΑΑ 14, 162-179.
Πωλογιώργη, Μ. 1985. «Κίσαμος: τοπογραφία μιας αρχαίας πόλης της δυτικής Κρήτης», ΑΑΑ 18, 65-79.
Σβορώνος, Ι.Ν. 1907. «Περιγραφικός κατάλογος των προσκτημάτων του Εθνικού Νομισματικού Μουσείου», JIAN 10-11, 177-268.
Σβορώνος, Ι.Ν. 1911. «Περιγραφικός κατάλογος των προσκτημάτων του Εθνικού Νομισματικού Μουσείου», JIAN 13, 37-126.
Σβορώνος, Ι. 1889. «Προσθήκαι εις το βιβλίο Numismatique de la Créte Ancienne», ΑΕ, 193-211.
Στεφανάκη, Β. 2006. «Η οικονομική ανάπτυξη της Ιεράπυτνας στο τέλος της ελληνιστικής εποχής: Η αρχαιολογική και νομισματική μαρτυρία», Πεπραγμένα του Θ΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, Ηράκλειο, Α2, 303-318.
Στεφανάκης, Μ.Ι. 1996. «Πολίχνη», στο Α. Τζαμαλής (επιμ.), Μνήμη Martin Jessop Price, Βιβλιοθήκη της Ελληνικής Νομισματικής Εταιρείας 5, Aθήνα, 152-156.
Στεφανάκης, Μ.Ι. 2000. «Πολυρρήνια, Όρειοι και Κάνδανος. Μία σχέση του δευτέρου μισού του τρίτου αιώνα π.Χ.», Πεπραγμένα του Η΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, Ηράκλειο, Α3, 249-261.
Στεφανάκης, Μ.Ι. 2002. «Η τέχνη και οι καλλιτέχνες των Κρητικών νομισμάτων», Κρητική Εστία 9, 43-57.
Στεφανάκης, Μ.Ι. 2003. «Η επιστροφή των Ελεφάντων», Κρητικό Πανόραμα 1, Οκτώβριος-Νοέμβριος, 48-51 (εκλαϊκευτικό).
Στεφανάκης, Μ.Ι. 2011-2012. «Εκφάνσεις της νομισματικής πολιτικής της Γόρτυνας στην Κρήτη από τον 5ο έως τον 3ο αι. π.Χ.», Διεθνής και Ευρωπαϊκή Πολιτική 24, Νοέμβριος 2011-Φεβρουάριος 2012, 71-86.
Στεφανάκης, Μ.Ι. υπό δημοσίευση. «Από την Πελοπόννησο στην Κρήτη: Νομισματική κυκλοφορία και εικονογραφικές επιρροές», Οβολός 10 (υπό εκτύπωση) στη σειρά BCH, Αργος 24-29 Μαίου 2011, «Το νόμισμα στην Πελοπόνησο»).
Στεφανάκης, Μ.Ι. και Στεφανάκη, Β. 2006. «Ρόδος και Κρήτη: Νομισματικές συναλλαγές, επιρροές και αντιδράσεις στις αρχές του 2ου αι. π.Χ.», Το Νόμισμα στα Δωδεκάνησα και τη Μικρασιατική τους Περαία, Πρακτικά Συνεδρίου της Δ΄ Επιστημονικής Συνάντησης, Κως 30 Μαϊου-2 Ιουνίου 2003, Αθήνα, 165-190.
Τασούλας, Γ. 1994. Μυθολογικές Παραστάσεις στα Κρητικά Νομίσματα των Κλασσικών και Ελληνιστικών Χρόνων (Αδημοσίευτη Μεταπτυχιακή Εργασία), Ρέθυμνο.
Τουράτσογλου, Ι. 1995. «Creta Numismatica: Με αφορμή τον θησαυρό Κεντρική-Νότια Κρήτη 1991», Disjecta Membra, Αθήνα, 17-25.
Τσαγκάρη, Δ. (επιμ.) 2007. Νόμισμα Ελληνικόν. Η Συλλογή της Alpha Bank, Αθήνα.
Φαρακλας, Ν. κ.ά. 1998. Οι Eπικράτειες των Aρχαίων Πόλεων της Κρήτης, Ρίθυμνα 6, Πανεπιστήμιο Κρήτης, Ρέθυμνο.
Alfoldy, G. 1988. Ιστορία της Ρωμαϊκής Κοινωνίας, Αθήνα (Μ.Ι.Ε.Τ.).
Ashton, R.H.J. 1987β. «Pseudo-Rhodian drachms and the beginning of the Lycian League Coinage», NC 147, 8-25.
Ashton, R.H.J. 1987α. «Rhodian-type silver coinages from Crete», SM 146, 29-36.
Ashton, R.H.J. 2001. «The coinage of Rhodes 408-c.190 BC», στο A. Meadows and K. Shipton (επιμ.), Money and its Uses in the Ancient World, Oxford, 79-115.
Ashton, R.H.J. 1999. «The hellenistic hemidrachms of Kaunos», RBN 145, 141-154.
Babelon, E. 1914. Traité des monnaies Grecques et Romanes, vol. III: Comprenant les monnaies de la Grèce centrale et méridionale aux Ve et IVeme siècles avant J.-C., Paris.
Beer, L. 1980. The Coinage of Aegina. A Chronological Reapraisal based on Hoards and Technical Studies (αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή), Oxford.
Bogaert, R. 1968. Banques et Banquiers dans les Cités Grecques, Leyden.
Baldwin Bowsky, M. 2002. «Reasons to reorganize: Antony, Augustus, and Central Crete», στο E. Dabrowa (επιμ.), Tradition and Innovation in the Ancient World, Electrum, Studies in Ancient History 6, Kraków, 25–65.
Buraselis, K. 1982. Das hellenistische Makedonien und die Agais: Forschungen zur Politik des Kassandros und der drei ersten Antigoniden (Antigonos Monopthalmos, Demetrios Poliorketes und Antigonos Gonatas) im Ägäischen Meer und in Westkleinasien, München.
Bürchner, L. 1921. «Keraia», RE XI.1, 252.
Burkert, W. 1983. Homo Necans: the Anthropology of Αncient Greek Sacrificial Ritual and Myth, Berkeley.
Burnett, A. Amandry, M. and Carradice, I. 1999. Roman Provincial Coinage. Vol. II: From Vespasian to Domitian (AD 69-96). Part I: Introduction and Catalogue, London-Paris.
Burnett, A. Amandry, M. and Ripollès, P.P. 1992. Roman Provincial Coinage. Vol. I: From the Death of Caesar to the Death of Vitellius (44 BC-AD 69). Part I: Introduction and Catalogue, London-Paris.
Buttrey, T.V. 1979. «The Athenian currency law of 375/4 BC», στο O. Mørkholm and N. Waggoner (επιμ.), Greek Numismatics and Archaeology. Essays in Ηonor of Margaret Thompson, Wetteren, 33-45.
Buttrey, T.V. 1987. «Crete and Cyrenaica», στο A.M. Burnett and M.H. Crawford (επιμ.), The Coinage of the Roman World in the Late Republic, Proceedings of a Colloquium held at the British Museum in September 1985, BAR IS326, 165-174.
Buxton, B. 1995. Diktynna. Myth and Cult, (Αδημοσίευτη Μεταπτυχιακή Εργασία), Victoria University of Wellington.
Catling, H.W. 1986. «Archaeology in Greece, 1985-86», AR 1985-6, 3-101.
Cavanagh, W.G. and Curtis, M. (επιμ.) 1998. Post-Minoan Crete: Proceedings of the Colloquium organised by the British School at Athens and the Institute of Archaeology, University of London, November 1995, BSA Studies Series 2, London.
Chaniotis, A. 1996. Die Verträge zwischen kretischen Poleis in der hellenistischen Zeit, Stuttgart.
Cook, A.B. 1964-19652. Zeus. A Study in Ancient Religion I-II, New York.
Crawford, M.H. 1968. «Plated coins-false coins», NC, 55-59.
Cross, M. 2011. The Creativity of Crete. City States and the Foundations of the Modern World, Oxford.
De Souza, Ph. 1992. Piracy in the Ancient World: from Minos to Mohammed (αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή), London.
Deiters, P. 1904. «Zwei kretische Inschriften aus Magnesia», RhM 59, 565-579.
Donzelli, G. 1958. «Del παραχαράτειν τὸ νόμισμα», Siculorum Gymnasium 11, 96-107.
Dressel, H. 1897-1998. «Kretische Münzen», ZfN 21, 321-2.
Eckhel, J. H. von 1775. Numi Veteres Anecdoti, ex Museis Cæsareo Vindobonensi, Florentino Granelliano nunc Caesareo, Vitziano, Festeticsiano, Savorgnano Veneto, Alissque, Collegit J.E., Viennae.
Faure, P. 1959. «La Crète aux cent villes», Κρητικά Χρονικά 13, 171-217.
Faure, P. 1960. «Nouvelles recherches de spéléologie et de topographie crétoises», BCH 84, 1960, 189-220.
Faure, P. 1962 «Cavernes crétoises et sites aux deux extrémités de la Crète», BCH 86, 36-56.
Faure, P. 1963. «Nouvelles localizations de villes crétoises», Κρητικά Χρονικά 17, 16-26.
Faure, P. 1989. «Cites antiques de la Crète de l’ouest», Cretan Studies 1, 81-96.
Figueira, T.J. 1998. The Power of Money. Coinage and Politics in the Athenian Empire, Philadelphia.
Fowler, W.W. 1914. Roman Ideas of Deity, London.
Gardner, P. 1883. The Types of Greek Coins, Cambridge.
Giovannini, A. 1975. «Athenian currency in the late fifth and early fourth century BC», GRBS 16, 185-195.
Gondicas, D. 1988. Recherches sur la Crète Occidentale, Amsterdam, 211-221.
Graf, J. 1903. «Münzverfälschungen in Altertum», NZ 35, 77-79.
Grandjean, C. 1988. «La valeur des monnaies de bronze du Péloponnèse á l’époque classique et hellénistique», RN 153, 31-40.
Grant, Μ. 19692. From Imperium to Auctoritas. A Historical Study of Aes Coinage in the Roman Empire, Cambridge.
Grinder-Hansen, Κ. 1991. «Charon’s fee in ancient Greece? Some remarks on a well-known death rite», Acta Hyperborea 3, 1991, 207-218.
Guarducci, M. 1934. «L’ intromissione di Magnesia al Meandro fra Gortina e Cnosso», Historia 8, 164-178.
Guarducci, M. 1935. «Diktynna», Studi e Materiali di Storia delle Religioni XI, 187-203.
Guarducci, M. 1936. «Contiributi alla topographia della Creta occidentale Ι: la città di Polichna; II la regione di Aptera » RivFil 14, 153-62.
Guarducci, M. 1938. «Una nuova confederazione cretese: gli Orioi», RivFil 16, 1938, 50-55.
Hackens, T. 1968. «A propos de la circulation monétaire dans le Peloponnèse au IIIe siècle av. J.-C.», στο L. Gerfaux (επιμ.), Antidorum W. Peremans Sexagenario Ab Alumnis Obaltum, Louvain, 69-95.
Hadjidaki, E. 1988. «Preliminary Report of Excavation at the Harbour of Phalasarna in West Crete», AJA 92, 1988, 463-79.
Hadjidaki, E. 1990. «Εxcavations at the classical and hellenistic harbor at Phalasarna, west Crete, Greece», Πεπραγμένα του Στ΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, Χανιά, Α1, 355-361.
Hadjidaki, E. 2001. «The Roman Destruction of Phalasarna», στο G. Graziadio et al. (επιμ.), Archaeology of the Roman Empire: a Tribute to the Life and Works of Professor Barri Jones, BAR IS940, 2001, 155-66.
Harrison, G.W.M. 1988. «Background to the first century of Roman rule in Crete», Cretan Studies 1, 125-55.
Harrison, G.W.M. 1993. The Romans and Crete, Amsterdam.
Haywood, I. 1987. Faking it: Art and the Politcs of Forgery, Brighton.
Head, B.V. 19112. Historia Numorum, a Μanual of Greek Νumismatics, Oxfrod.
Head, Β.V. 19592. The British Museum Guide to Coins of the Greeks, 700 BC to AD 270, (revised by G.F. Hill), London.
Henig, M. (επιμ.) 19953. A Handbook of Roman Art, London.
Hill, G.F. 1924. Becker the Counterfeiter, London.
Hill, G.F. 1927. «Cretan coins from the Seager collection», στο Casson, S. (επιμ.), Essays in Aegean Archaeology Presented to Sir A. Evans, Oxford, 43-54.
Jackson, A.E. 1971α. «The bronze coinage of Gortyna» NC 7/11, 37-51.
Jackson, A.E. 1971β. «The chronology of the bronze coins of Knossos», BSA 66, 285-295.
Jenkins, G.K. 1949. «The Cameron collection of Cretan coins», NC 6/9, 36-56.
Karafotias, A. 2002. «Hellenistic Crete and mercenaries: the dynamics of the island between 225 and 215 BC», Cretan Sudies 7, 111-124.
Kirsten, E. 1952. «Polyrrhenia», RE XXI.2, 2530-2548.
Kirsten, E. 1980. «New light on Artemis Diktynna», Πεπραγμένα του Δ΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, Αθήνα, Α, 261-270.
Kirsten, E. 1951. «Siedlungsgeschichtliche Forschungen in Westkreta», στο Matz 1951, 118-152.
Knapp, R. 2005. «Part I. The Classical, hellenistic, roman provincial and roman coins», στο R. Knapp and J.D. Mc Isaac (επιμ.), Excavations at Nemea III, Berkeley, 1-179.
Kraay, C.M. 1976. Archaic and Classical Greek Coins, London.
Kreuter, S. 1995. «Die Beziehungen zwischen Rom und Kreta vom beginn des zweiten Jahrhunderts v. Chr. bis zur Einviclung der Römischen Provinz», στο Ch. Schubert et al. (επιμ.), Rome und der griechische Osten, Festschrift für H.H. Schmitt zum 65 Geburtstag, Stuttgart, 135-150.
Kroll, J.H. 1979. «A chronology of early Athenian bronze coinage, ca 350-250 BC», στο O. Mørkholm, and N. Waggoner (επιμ.), Greek Numismatics and Archaeology: Essays in Honour of Margaret Thompson, Wetteren, 139-154.
Kroll, J.H. 1993. The Athenian Agora. Vol. XXVI: The Greek Coins, Princeton.
Kurke, L. 1999. Coins, Bodies, Games and Gold. The Politics of Meaning in Archaic Greece, Princeton.
Launey, M. 1950. Recherches sur les armées hellénistiques, Paris.
Le Rider, G. 1966. Monnaies Crétoises du Ve au Ier Siècle av. J-C, École Française d’Athènes, Études Crétoises 15, Paris.
Le Rider, G. 1968. «Une groupe de monnaies crétoises à type Athéniens», στο Humanism actif. Mélanges d’art et de littérature offerts à Julien Cain, Paris, 313-35.
Lehman, K. 19986. Σαμοθράκη. Οδηγός των Ανασκαφών και του Μουσείου, Θεσσαλονίκη.
Lewis, D.M. 1962. «The chronology of the Athenian New Style coinage», NC 7/2, 275-300.
Martínez Fernández, Á. 2012. Επιγραφές Πολυρρηνίας (Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Δελτίου, 103), Αθήνα: Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού.
Matz, F. (επιμ.) 1951. Forschungen auf Kreta 1942, Berlin.
McDonald, D. 1996. «Mercenaries and the movement of silver to Crete in the late fourth century BC» Nομ.Χρον. 15, 41-47.
McDonald, G.C.B. 1919. «The silver coinage of Crete. A metrological note», Proceedings of the British Academy 9, 289-317.
McGing, B.C. 1986. The Foreign Policy of Mithridates VI Eupator, King of Pontus, Mnemosyne Suppl. 89.
Meadows, Α. and Stefanakis, M.I. 2014 [υπό έκδοση]. «The ‘central-southern(?) Crete 1991’ hoard: addenda and the date of the cyrenaic Koinon», στο Stefanakis and Stefanaki 2014 [υπό έκδοση].
Melville-Jones, J.R. 1971. «Some numismatic problems in the Delian inscriptions», ANSMN 17, 127-28.
Melville-Jones, J.R. 1974. «Further notes on the Delian inscriptions», ANSMN 19, 1-2.
Melville-Jones, J.R. 1993. Testimonia Numaria: Greek and Latin Texts concerning Ancient Greek Coinage, vol 1, London.
Metenidis, N. 1998. «Artemis Ephesia: The political significance of the Metellus-coins», στο Cavanagh and Curtis 1998, 118-120.
Metenidis, N. 2000. «Zu der Denarbildern des CN. PLANCIUS», Ευλιμένη 1, 71-77.
Mikroyannakis, Ε.Ι. 2000. «Chremodidean war and Crete», Πεπραγμένα του Η΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, Ηράκλειο, Α2, 299-311.
Milne, J.G. 1943. «The Evans collection at Oxford, the Cretan coins», NC 6/3, 77-91.
Mionnet, T.E. 1829. Description de Médailles Antiques Grecques et Romaines, avec leur Degré de Rareté et leur Estimation. Supplement IV, Paris.
Mørkholm, O. 1980. «Chronology and meaning of the wreath coinages of the early second century BC.», NumAntClas 9, 1980, 145-58.
Mørkholm, O. 1984. «The chronology of the new style coinage of Athens», ANSMN 29.
Mørkholm, O. 1991. Early Hellenistic Coinage from the Αccession of Alexander to the Peace of Apamea (336-188), Cambridge.
Myres, J.C. 1894. «On some bronze coins from Crete», NC 3/14, 89-100.
Newell, E.T. 1914. «Some rare or unpublished Greek coins», AJN 48, 1914, 61-72.
Oeconomides-Caramessini, M. 1981. «Trésor de statéres Crètois trouvés à Charakas (IGCH 109)», NumAntClas 10, 1981, 115-29.
Papakonstantinou, Ζ. 2001. «Angelos Chaniotis (ed.), From Minoan Farmers to Roman Traders. Sidelights on the Economy of Ancient Crete, Stuttgart 1999», Bryn Mawr Cassical Review, 2001.10.30.
Parke, H.W. 1933. Greek Mercenary Soldiers from the Earliest Times to the Battle of Ipsus, Oxford.
Paton, S. 1994. «Roman Knossos and the Colonia Julia Nobilis Cnossus», στο D. Evely, H. Hughes-Brock and N. Momigliano (επιμ.), Knossos. A Labyrinth of History. Papers presented in Honour of Sinclair Hood, Athens, 141-145.
Pellerin J. 1763. Recueil de Medailles de Peuples et de Villes III, Paris.
Perlman, P. 1996. «Πόλις Υπήκοος. The dependent polis and Crete», στο Μ.H. Hansen (επιμ.), Introduction to an Inventory of Poleis, Copenhagen, 233-287.
Perlman, P. 2004. «Crete», στο M.H. Hansen and S. Hornblower (επιμ.), Inventory of the Greek Poleis, Oxford, 1144-1195.
Picard, O. 1998. «La valeur des monnaies grecques en bronze», RN 153, 7-18.
Plassart, A. 1921. «Inscriptions de Delphes, la liste des Théarodoques», BCH 45, 1-85.
Price, M.J. 1964. The Introduction of Bronze Coinage and its Particular Development at Corinth, (αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή), Cambridge.
Price, M.J. 1973. «Elephants in Crete? New light on a cistophorus of Caligula», Πεπραγμένα του Γ΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, Αθήνα, Α, 279-285.
Price, M.J. 1982-3. «Crete, Cyrene and Dio LII.30.0», INJ 6-7, 118-127.
Price, M.J. 1991. The Coinage in the Name of Alexander the Great and Philip Arrhidaeus, Zürich-London.
Price, M.J. 1992. «The coins», στο L.H. Sackett (επιμ.), Knossos, from Greek city to a Roman colony. Excavations at the Unexplored Mansion II. BSA Suppl. XXI, 323-332.
Prokopov, I., Kissyov, K. and Paunov, E. 2003. Modern Counterfeits and Replicas of Ancient Greek and Roman Coins from Bulgaria (Coin Collections and Coin Hoards from Bulgaria no. 1), Sofia.
Psoma, S. 1988. «Une nombre de chalques dans l’obole dans le monde grec», RN 153, 19-29.
Ramage, N.H. και Ramage, A. 2000. Ρωμαϊκή Τέχνη. Από τον Ρωμύλο έως τον Κωνσταντίνο, Θεσσαλονίκη (University Studio Press).
Raven, E.J.P. 1938. «The Hierapytna hoard of greek and roman coins», NC 5/18, 1938, 133-158.
Raven, O.E. 1946. Numsimatique Grecque. Falsifications Moyens pour les reconnaitre, London.
Rigsby, K., 1986. «Notes sur la Créte hellénistique», REG 99, 350-360.
Robert, C. 1903. «Diogenes», RE V.1, 765-773.
Robert, L. 1962. Villes d’Asie Mineure. Études de geographie ancienne, Paris.
Roberts, W.R. 19742. The Ancient Boeotians and the Coinage of Boeotia, Chicago.= Head, B.V. 1881, History of the Coinage of Boeotia, London.
Robinson, E.S.G. 1928. «Pseudaeginetica», NC 5/7, 172-98.
Rostovtzeff, Μ. 1984. Ρωμαϊκή Ιστορία, Αθήνα (Παπαζήσης).
Salmon, E.T. 1950. A History of the Roman World from 30 BC to AD 138, London.
Sanders, I.F. 1982. Roman Crete. An Archaeological Survey and Gazetteer of Late Hellenistic, Roman and Early Byzantine Crete. Warminster.
Sekunda, N. 2003-2004. «Η Φαλάσαρνα, οι Πέρσες και ο Μ. Αλέξανδρος», Κρητικό Πανόραμα 2, 12/2003-01/2004, 128-129 (εκλαϊκευτικό).
Sekunda, N. 2004-2009. «The date and circumstances of the construction of the fortifications at Phalasarna», HOROS 17-21, 595-600.
Sekunda, N.V. 2000. «Land-use, ethnicity and federalism in west Crete», στο R. Brock and St. Hodkinson (επιμ.), Alternatives to Athens. Varieties of Polititcal Organization and Community in Ancient Greece, Oxford.
Sestini, D. 1820. Lettere e Dissertationi Numismatiche le quli servir possono di Continuazione ai Nove Tomi giu Editi IX, Firenze.
Six, J.P. 1885. «Sinope», NC 3/5, 15-65.
Sjögren, L. 2003. Cretan Locations. Discerning Site Variations in Iron Age and Archaic Crete (800-500 BC), BAR IS1185, Oxford.
Sokolowski, F. 1976. «The Athenian law concerning silver currency (375/4 BC)», BCH 100, 511-515.
Stefanaki, V. 2005. Le monnayage d’Hiérapytna (Crète orientale) de la fin de l’époque classique à l’époque impériale (αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή), Université de Paris IV-Sorbonne.
Stefanaki, V. 2007-8. «La politque monétaire des cités crétoises à l’époque classique et hellénistique», Ευλιμένη 8-9, 47-80.
Stefanaki, V. 2009. «Le monnayage de bronze de Viannos et de Malla en Créte orientale», στο Σ. Δρούγου κ.ά. (επιμ.), Κερμάτια Φιλίας, Τιμητικός Τόμος για τον Ιωάννη Τουράτσογλου, Αθήνα, Α΄, 271-283.
Stefanaki, V.Ε. et Stefanakis, Μ.Ι. (υπό δημοσίευση) 2013. «Le monnayage d’argent de Gortyne entre la seconde moitié du IIIe et le premier quart du Ier s. av. J.-C.: Remarques préliminaires», RΝ 2013.
Stefanakis, Μ.Ι. 1997. Studies in the Coinages of Crete with Particular Reference to Kydonia, (αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή), University College London, London.
Stefanakis, Μ.Ι. 1998. «A mid-fourth century BC alliance coinage on Crete? The case of Kytaion reassessed», στο Cavanagh and Curtis 1998, 96-104.
Stefanakis, Μ.Ι. 1999. «The introduction of monetary economy and the beginning of local minting in Crete», στο A. Chaniotis (επιμ.), From Minoan Farmers to Roman Traders. Sidelights on the Economy of Ancient Crete, Stuttgart 1999, 247-268.
Stefanakis, Μ.Ι. 2000. «Ptolemaic coinage and Hellenistic Crete», στο Α. Καρέτσου (επιμ.), Κρήτη και Αίγυπτος. Πολιτισμικοί Δεσμοί Τριών Χιλιετιών, Ηράκλειο 2000, 195-207.
Stefanakis, Μ.Ι. 2002α. «The ‘Chania 1922’ hoard (IGCH 254 and CH VII 104): a reassessment», Cretan Studies 7, 231-244.
Stefanakis, Μ.Ι. 2002β. «An inexpensive ride? A contribution to death-coin rites in Hellenistic Crete, NumAntClas 31, 2002, 171-189.
Stefanakis, Μ.Ι. 2006. «Phalasarna: un port antique, un espace d’échanges en Méditerranée», στο F. Clément, J. Tolan et J. Wilgaux (επιμ.), Espaces d'échanges en Méditerranée. Antiquité et Moyen Age, Renne, 41-75.
Stefanakis, Μ.Ι. 2007. «Appendix 1: Two argive tetrobols from Azoria and some notes on argive coinage in Crete», στο D. Haggis et al., «Excavations at Azoria in 2003 and 2004. Part 1: The archaic civic complex», Hesperia 76, 2007, 308-311.
Stefanakis, Μ.Ι. and Stefanaki, V. (επιμ.) 2014 [υπο δημοσίευση]. Cretan Coin Hoards I, Eulimene, Series of Independent Publications [υπο δημοσίευση].
Stefanakis, Μ.Ι. and Traeger, Β. 2005. «Counter-stamping coins in Hellenistic Crete: A first approach», ΧΙΙΙ Congreso Internacional de Numismática, Μadrid 2003, I, 383-394.
Stiros, S.C. and Papageorgiou, S. 2001. «Seismicity of western Crete and the destruction of the town of Kisamos at AD 365: Archaeological evidence», Journal of Seismology 5, 381-397.
Stroud, R.S. 1974. «An Athenian law on silver coinage», Hesperia 43, 157-188.
Svoronos, J.N. 1887. «Die kretische Münze mit MΩΔΑΙΩΝ», ZfN XV, 258-261.
Svoronos, J.N. 1889. «Προσθῆκαι εἰς τὸ βιβλίο Numismatic de la Crète Ancienne», ΑΕ 28, 193-211.
Svoronos, J.N. 1890. Numismatique de la Créte ancienne, accompagnée de l’histoire, la géographie,et la mythologie de l’île, Mâcon.
Svoronos, J.N. 1888α. «Monnaies crètoises inédites et incertaines», RN 6, 353-395.
Svoronos, J.N. 1888β. «Sur les ΛΕΒΗΤΕΣ», BCH 12, 405-418.
Svoronos, J.N. 1922. Synopsis de mille coins faux du faussaire C. Christodoulos, Athens.
Svoronos, J.Ν. 1923. Les Monnaies d’Athènes, München.
Thénon, L. 1867. «Fragments d’une description de l’île de Crète», RA 15, 416-427.
Thompson, M. 1961. The New Style Silver Coinage of Athens, New York.
Thompson, M. 1984. «Editorial note», στο O. Mørkholm, The Chronology of the New Style Coinage of Athens, ANSMN 29.
Traeger, Β. 2003-2004. «Η νομισματοκοπία της Ελληνιστικής Φαλάσαρνας», Κρητικό Πανόραμα 2, 12/2003-01/2004, 130-131 (εκλαϊκευτικό).
Trifiró, Μ.D. 2001. «The hoard Archalochori-Astritsi 1936 (IGCH 154)», Eυλιμένη 2, 143-154.
Van Effenterre, H. 1948. La Crète et le monde grec de Platon à Polybe, Paris.
Van Effenterre, Η. and Ruzé, F. 1994. Nomima: A Recueil d’inscriptions politiques et juridiques de l’archaϊsme Grec I. Cités et institutions, Rome.
Van Effenterre, Η. and Ruzé, F. 1995. Nomima: A Recueil d’inscriptions politiques et juridiques de l’archaϊsme Grec II. Droite et société, Rome.
Varoucha-Christodoulopoulou, Ι. 1960. «Acquisitions du Musée Numismatic d’Athènes», BCH 84, 485-503.
Von der Mühll, P. 1966. «Interpretationen biographischer Überlieferung», Mus.Helv. 23, 236-9.
Von Reden, S, 1997. «Money, law and exchange: coinage in the Greek polis», JHS 117, 154-176.
Waddington, W., Babelon, E. and Reinach, T. 19252. Recueil general de monnaies grecques de l’Asie Mineure, Paris.
Warren, J.A.W. 1966. «The Αchaian League, Sparta and Lucullus: Some Hellenistic coinages», στο Ε. Κυπραίου (επιμ.), Χαρακτήρ. Αφιέρωμα στη Μάντω Οικονομίδου (Δημοσιεύματα του ΑΔ 57), Αθήνα, 297-307.
Weinstock, S. 1971. Divus Iulius, Oxford.
Wells, B. (αχρονολόγητο). «The debasement of coinage at Polyrhenium» (χειρόγραφο στο British Museum), σσ.14.
Welter, G. und Jantzen, U. 1951. «Das Diktynnaion», στο Matz 1951, 106-117.
Whittaker, H. 1996. «Two notes on Octavian and the cult of Divus Iulius,» SymbOslo 71, 87-99.
Willetts, R.F. 1962. Cretan Cults and Festivals, London.
Wroth, W. 1884. «Cretan coins», NC 3/4, 1-58.
Wroth, W. 1899. «Greek coins acquired by the British Museum in 1898», NC 3/19, 85-111.
Wroth, W. 1900. «Greek coins acquired by the British Museum in 1899», NC 3/20, 89-95.
Wroth, W. 1902. «Greek coins acquired by the British Museum in 1901», NC 4/2, 313-344.
Zanker, P. 1990. The Power of Images in the Age of Augustus, Ann Arbor.
ΚΑΤΑΛΟΓΟΙ ΜΟΥΣΕΙΩΝ ΚΑΙ ΣΥΛΛΟΓΩΝ
BMC Central Greece: Head, B.V. 1884. BMC 8, Central Greece (Locris, Phocis, Boeotia and Euboea), London.
BMC Crete: Wroth, W. 1886. BMC 9, Crete and the Aegean Islands, London.
Comstock M. and Vermeule C. 1964. Greek Coins 1950-1963, Boston.
de Luynes: Babelon J. 1924. Catalogue de Luynes, monnaies Grecques I. Paris.
Dewing: Mildenberg L. and Hurter, S. (επιμ.) 1985. The Arthur S. Dewing Collection of Greek Coins, ACNAC, New York.
Grose, S.W. 1926. Cataloque of the McClean Collection of Greek Coins, Fitzwilliam Museum II, Cambridge.
Hauteroche: Dumersan, T.M. 1829. Description de medailles antiques de Cabinet de feu M. Allier de Hauteroche. Paris.
Hunter: Combe, Ch. 1782. Numorum Veterum Populorum et Urbium qui in Museo Gulielmi Hunter, London.
Hunterian: McDonald G. 1901. Catalogue of Greek Coins in The Hunterian Museum, University of Glasgow II. Glasgow.
Jameson: Collection R. Jameson. Monnaies grecques et romaines imperiales 1-4, Paris, 1913-32.
Leake: Leake, W.M. 1856. Numismata Hellenica. A Catalogue of Greek Coins Collected by W.M. Leake III, London.
Lindgren H.C. 1989. Ancient Greek Bronze Coins: European Mints from the Lindgren Collection, California.
Naster, P. 1959. La Collection Lucien de Hirsch, Bruxelles, Bibliotheque Royale de Belgique, Cabinet des Meddilles, Brusseles.
Molthein: de Molthein, W. 1895. Catalogue de la collection des medailles Grecques Leopold Walcher de Molthein, Paris-Vienna.
Musei Regis Daniae: Ramus, Ch. 1816. Catalogue Numorum Veterum Graecorum et Latinorum Musei Regis Daniae I, Copenhagen.
Boutin (Pozzi): Boutin, S. 1979. Catalogue des monnaies Grecques antiques de l’ancienne collection Pozzi. Monnaies frappées en Europe, Pays Bas.
SNG Aulock: SNG (Deutschland) Sammlung von Aulock III, Pisidia-Cyprus, Berlin, 1964.
SNG Blackburn Museum: SNG (Great Britain series 8), The Hart Collection, Blackburn Museum, Oxford, 1989.
SNG British Museum: SNG (Great Britain series 9) The British Museum, 1. The Black Sea, London, 1993.
SNG Copenhagen: SNG (Danish series 1) The Royal Collection of Coins and Medals, Danish National Museum. 17 Argolis-Aegean Islands, Copenhagen, 1944.
SNG Delepierre: SNG (France) Bibiothèque Nationale, Cabinet des Médailles: Collection Jean et Marie Delepierre, Paris, 1983.
SNG Fitzwilliam: SNG (Great Britain series 4) The Fitzwilliam Museum, Cambridge: Leake and General Collections, 5 Sicyon-Thera, London, 1958.
SNG Κipke: SNG (Greece 7) The Kipke Collection of Bronze Coins I, Academy of Athens, 2012.
SNG Lewis: SNG (Great Britain series 6) The Lewis Collection, Corpus Christi College, Cambridge, 1. The Greek and Hellenistic Coins, London, 1972.
SNG Lockett: SNG (Great Britain series 3) The Lockett Collection, 4 Peloponnese-Aeolis, London, 1942.
SNG Newnham Davis: SNG (Great Britain series 1.II) The Newnham Davis Coins in the Wilson Collection of Classical and Eastern Antiquities, Marischal College, Aberdeen, 1936.
SNG Salting: SNG (Great Britain series 1.I) The Collection of Capt. E.G. Spencer-Churchill of Northwick Park and The Salting Collection in the Victoria and Albert Museum, London, 1931.
Ward: Hill, G.F. 1901. Greek Coins and their Parent Cities. Descriptive Catalogue of Ancient Greek Coins belonging to J.Ward, London.
Weber: Forrer, L. 1924. Descriptive Catalogue of the Collection of Greek Coins formed by Sir Henry Weber, M.D. 1823-1918, 1-3, London.
Wiczay, C.M.A. 1814. Musei Hedervarii in Hungaria, Numos Antiquos Graecos et Latinos I, Wien.
Winterthur: Bloesch, H. 1988. Griechische Münzen in Winterthur: Bd. 1, Spain-Thera, Winterthur.
ΚΑΤAΛΟΓΟΙ ΔΗΜΟΠΡΑΣΙΩΝ – ΛIΣΤΕΣ ΚΑΘΟΡΙΣΜEΝΩΝ ΤΙΜΩΝ
Arethusa: Numismatica Arethusa SA, ASC, Lugano.
Ars Classica: Jacob Hirsch, Ars Classica ASC, München, 1926-1938.
Naville-Ars Classica: Naville et Cie, ASC, Geneve-Ars Classica, ASC, Lucerne.
Auctiones: Auctiones AG. Gesellschaft für Kunstversteigerungen, ASC, Basel.
Baldwin: Baldwin’s Auctions, ASC, London.
Hauck and Aufhäuser: Bankhaus- H. Aufhäuser, ASC, München.
Baranowsky: M. Baranowsky, ASC, Milano.
Boutin: S. Boutin, FPL, Paris.
Burgan: C. Burgan, ASC, Paris.
Ceresio: A. Ceresio, ASC, Lugano.
Christie: Christie’s, ASC, London.
CNG: Classical Numismatic Group Inc., BBS, Lancaster-London (αφορά όλους τους προγενέστερους του V. England καταλόγους).
CNA: Classical Numismatic Auctions (V. England), BBS, Quarryville, Pennsylvania.
CNR: V. England, Classical Numismatic Review, FPL, Quarryville, PE, USA –London.
Dorotheum: Dorotheum, ASC, Vienna.
Downie: P.J. Downie, Classical Coinage, FPL, Melbourne.
Dupriez: Ch. Dupriez, FPL, Bruxelles.
Egger: B. Egger, ASC, Vienna.
Elsen: J. Elsen, ASC, Brussels.
FAC: Forum Ancient Coins, Morehead City, NC, USA.
Feuardent: βλ. Rollin and Feuardent.
Freeman and Sear: R. Freeman and D.R. Sear, MBS, Los Angeles, CA.
Gallerie des Monnaies: Gallerie des Monnaies SA (Geneva), ASC, New York.
Glendining: Glendining, ASC, London.
GM: D. Gorny and H.-C. von Mosch=Giessener Münzhandlung (D. Gorny), ASC, München.
Hess: A. Hess AG, ASC, Lucerne.
Hess-Leu: A. Hess AG (Lucerne)-Bank Leu und Co. AG (Zürich), ASC, Lucerne.
Hirsch, G.: G. Hirsch, ASC, München, 1953-.
Hirsch, J.: J. Hirsch, ASC, München, 1901 -1914.
Hoffmann: H. Hoffmann, ASC, Paris.
JSD: JSD Ancient Coins, FPL, Santa Ana, CA USA.
Kovacs: F. Kovacs, MBS and FPL, San Mateo.
Kress: Müncher Münzhandlung Karl Kress KG, ASC, München.
Künker: F.R. Künker Münzhandlung, ASC, Osnabrück.
Langstein: R. Langstein Münzhandlung, FPL, Hannover.
Lanz: Numismatic Lanz, ASC, München.
Leu: Bank Leu AG, Numismatische Abteilung, ASC, Zürich.
Leu-MuM: Bank Leu AG –Münzen und Medaillen AG, ASC, Zürich.
Malter: Malter Galleries Inc, ASC, Encino, USA.
Malter, JNFA: Malter J.L., Journal of Numismatic Fine Arts, FPL, Encino, USA.
Martin: C.J. Martin Ltd, FPL, London.
Merzbacher: E. Merzbacher, ASC, München.
Myers: R.J. Myers, FPL, New York.
Mygind: S. Mygind, FPL, London.
MuM (Bâle): Münzen und Medallien AG (= Monnaies et Médalles SA, Bâle), ASC, Basel.
MuM: Münzen und Medallien GmbH, ASC, Weil am Rhein.
MünzZentrum: Münz Zentrum, ASC, Köln.
NAC: Numismatica Ars Classica, ASC, Zürich.
NFA: Numismatic Fine Arts, Inc., ASC, Beverly Hills.
Noble: Noble Numismatics PTY, Ltd, ASC, Sydney-Melbourne (προηγούμενα, Spink and Noble).
Nomos: Nomos A.G. FPL, Kriens.
NumCirc: Spink and Son Ltd, Numismatic Circular, FPL, London.
Pegasi Num.: Historia Numismata, Pegasi Numismatics, BBS, Ann Arbor.
Platt: M.C. Platt, ASC, Paris.
Ratto (Genova): R. Ratto, Catalogo di Monete Antiche, ASC και FPL, Genova.
Ratto (Lugano): R. Ratto, ASC και FPL, Lugano.
Rauch: H.D. Rauch, ASC, Vienna.
Redder: F. Redder, Numismatischer Bücher, FPL, Leipzig.
Riechmann: Münzhandlung Riechmann and Co, ASC and FPL, Leipzig.
Rollin and Feuardent, ASC, Paris.
Ryder: J. Ryder, J and B Coins, Verona, VA.
Sambon: J. Sambon, ASC and FPL, Firenze.
Schulman: J. Schulman, FPL, Amsterdam.
Schw. Bank.: Schweizeriche Bankverein, ASC, Zürich.
Sotheby: Sotheby and Son, ASC, London (αφορά και όλους τους προγενέστερους καταλόγους, όπου έμφανίζεται το όνομα Sotheby).
Spartan: Spartan Numismatics, FPL, Furlong PA USA.
Spink: Spink and Son Ltd., ASC, London.
Spink and Noble: Spink-Noble Numismatics PTY, Ltd, ASC, Sydney-Melbourne.
The New York Sale: Baldwin’s Auctions Ltd, Dmitry Markov Coins and Medals, M and M Numismatics Ltd, The New York Sale, ASC, New York.
Tkaleç: Tkaleç AG, ASC, Zürich.
UBS: UBS AG, ASC, Zürich
Vigne: J.B. Vigne, FPL, Paris.
Zschiesche und Köder: Firma Zschiesche und Köder Münzhandlung, FPL, Leipzig.
